آیه 15 سوره غافر

رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى‌ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ «15»

رَفِيعُ الدَّرَجاتِ‌: بلند كننده درجه‌هاى بندگان است از ملائكه و انبياء و اولياء و ساير اهل ايمان. و شبهه‌اى نيست كه علوّ درجه بقدر معرفت و طاعت باشد، هر چند عبادت بيشتر باشد درجه رفيعتر خواهد بود، لذا درجات انبياء بر اولياء و اولياء بر مؤمنان مقدم، و مؤمنان نسبت بهم به حسب ايمان تفاوت دارند: ذُو الْعَرْشِ‌: صاحب عرش عظيم و خالق آن.

تنبيه:

تخصيص اين دو صفت كه به ذكر، تنبيه است بر صمديت او سبحانه از حيثيت معقول و محسوس، كه دلالت دارد بر تفرد سبحانه در الوهيت، زيرا هر كه درجات كمال او بر وجهى باشد كه عقول از ادراك آن عاجز و رفع مراتب و نصب مقامات جميع مخلوقات در تحت قدرت او باشد و عرش كه اصل عالم جسمانى است در قبضه اقتدار او، پس چگونه غير مى‌تواند با او شريك باشد حقيقتا، و البته عقل سليم ابا خواهد داشت.

بعد از تقرير توحيد تمهيد نبوت را فرمايد: يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ‌: او القا نمايد وحى را از فرمان خود «تسميه آن به روح به جهت آنكه سبب حيات قلب دين است، چنانچه روح سبب حيات بدن است». عَلى‌ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ‌: القا نمايد وحى را به هر كه خواهد از بندگان خود. نزد بعضى مراد از روح قرآن و يا

جلد 11 - صفحه 290

جبرئيل است، بهر تقدير فرمايد منصب و رسالت را خدا عطا فرمايد به هر كه خواهد از اهل استحقاق، لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ‌: تا بترساند آن رسول به وحى الهى مردمان را از روز ملاقات، يعنى روزى كه ارواح با اجساد ملاقات كنند، يا خلق اولين و آخرين با هم جمع شوند، يا معبودان با عابدان، يا مظلومان با ظالمان جمع، يا هر عاملى با عمل خود ملاقات.

قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ إِلى‌ خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ «11» ذلِكُمْ بِأَنَّهُ إِذا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَ إِنْ يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ «12» هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آياتِهِ وَ يُنَزِّلُ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ رِزْقاً وَ ما يَتَذَكَّرُ إِلاَّ مَنْ يُنِيبُ «13» فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ «14» رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى‌ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ «15»

يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى‌ عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ‌ءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ «16» الْيَوْمَ تُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ «17»

ترجمه‌

گفتند پروردگارا ميراندى ما را دوبار و زنده گرداندى ما را دوبار پس اعتراف كرديم بگناهانمان پس آيا بسوى بيرون رفتن راهى هست‌

اين براى آنست كه چون خوانده ميشد خدا بتنهائى كفر ميورزيديد و اگر شرك آورده ميشد باو ميگرويديد پس حكم براى خداى بلند مرتبه بزرگ است‌

او است كسيكه مينمايد بشما آيتهايش را و ميفرستد براى شما از آسمان روزى را و پند نميگيرد مگر كسيكه بازگشت مينمايد

پس بخوانيد خدا را با آنكه خالص كنندگان باشيد براى او دين را و اگر چه ناخوش داشته باشند كافران‌

او بلند كننده رتبه‌ها داراى مقرّ سلطنت است القاء ميكند روان را از امر خود بر هر كه ميخواهد از بندگانش تا بيم دهد از روز ملاقات‌

روز كه آنان ظاهر شوندگانند پوشيده نميباشد بر خدا از آنان چيزى براى كيست پادشاهى آنروز براى خداوند يكتاى داراى قهر و غلبه است‌

آنروز جزا داده ميشود هر كس بآنچه كسب كرد نيست ستمى در آنروز همانا خداوند زود حساب است.

تفسير

خداوند سبحان نقل فرموده كلام كفار سابق الذّكر را بعد از ورود

جلد 4 صفحه 519

در جهنّم كه عرضه ميدارند پروردگارا دو مرتبه ما را ميراندى يكمرتبه در دنيا و يكمرتبه در قبر و دو مرتبه زنده نمودى يكمرتبه در قبر و يكمرتبه در قيامت چون براى سؤال قبر مردم زنده ميشوند و بعد از آن ميميرند و پس از اين اظهار اقرار مينمايند بگناهان خودشان و از خداوند درخواست مينمايند كه آنها را از جهنّم اخراج فرمايد و بدنيا برگرداند تا مردمان خوبى شوند ولى افسوس كه ديگر محلّى براى اجابت اين درخواست باقى نمانده چون دنيا تمام شده و نوبت بآخرت رسيده لذا خداوند از جواب آنها صرف نظر فرموده بيان تقصيرشان را ميفرمايد كه اين عذاب شما براى آنستكه وقتى پيغمبر فرمود بگوئيد خدائى نيست جز خداى يگانه قبول ننموديد و منكر شديد و وقتى شياطين جنّى و انسى براى شما معبودهاى باطل را يادآورى مينمودند تصديق ميكرديد و امروز حكم و فصل خصومت و تميز بين حق و باطل با خداوند بلند مرتبه‌ئى است كه احدى بمرتبه او نميرسد و بزرگ است بقدريكه بوصف نميگنجد و حكم فرموده بخلود شما در جهنّم و شريك و عديل و معارضى ندارد كه بتواند حكم او را تغيير دهد و پس از اين مقال خداوند متعال دليل توحيد خود را يادآورى فرموده كه آيات و نشانه‌هاى آن در تمام عالم ظاهر و هويدا است و از آن جمله نزول موجبات روزى بندگان است از آسمان و متذكر و متنبّه بوجود خداوند يگانه قادر كريم رحيم نميشود مگر كسيكه از وادى غفلت پاى بيرون نهد و در درياى فكرت غوطه‌ور گردد و رجوع نمايد از خلق بحق تا بشناسد او را و شكر نعمتش را بجا آورد پس بخوانيد خدا را و خالص كنيد دين خود را از شرك براى او اگر چه مخالف رأى و دلخواه كفّار و مشركين باشد و بدانيد كه خداوند مرتبه و درجه بندگانرا هر قدر قابل و لايق باشند بلند ميكند تا ميرساند بمقام قاب قوسين او أدنى و القاء ميكند روح ايمان كامل و مقدّس را از عالم امر كه فوق عالم خلق است بر كسانيكه بخواهد از بندگان خود مانند اوّل شخص عالم امكان و خاندان عظيم الشّأن او چنانچه قمّى ره نقل فرموده آن روح القدس است كه اختصاص به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و ائمه اطهار دارد براى آنكه بترسانند مردم را از عذاب روز قيامت كه روز ملاقات خلق اولين و آخرين است با يكديگر و روز ملاقات آنها است نتيجه اعمالشانرا و قمّى ره نقل فرموده كه روز ملاقات اهل آسمان و زمين‌

جلد 4 صفحه 520

است با يكديگر و منافات با آنچه ذكر شد ندارد و محتمل است مراد از رفيع الدّرجات بودن خداوند در اعلى درجات جمال و جلال و صفات كمال باشد و مراد از عرش مكرّر ذكر شده است و در روز قيامت تمام مردم از قبرها ظاهر و بارز شوند و تمام اسرار و ضمائرشان آشكار گردد و با زيادى و كثرتى كه دارند كوچكترين چيزى از ذوات و احوال و اعمال و اوصاف آنها بر خدا مخفى و پوشيده نيست و در آنروز تمام قدرتها و سلطنت‌هاى ظاهرى نابود است لذا وقتى از مردم سؤال ميشود كه امروز سلطنت با چه كس است همه يكمرتبه بلسان حال و مقال از صميم قلب جواب ميدهند از آن خداوند يگانه قهّار است و از روايت علوى در توحيد استفاده ميشود كه خدا سؤال ميكند و انبيا و حجج جواب ميدهند و هر كس بجزاى عملش ميرسد و بكسى ظلم نميشود كه از ميزان استحقاقش كمتر اجر ببرد يا بيشتر معذّب گردد و هيچ كارى خدا را از كار ديگر باز نميدارد لذا در يك چشم بهم زدن بحساب تمام خلق رسيدگى ميفرمايد و ظاهرا اين سؤال و جواب يكمرتبه ديگر از خداوند با خودش بتنهائى واقع ميشود و آن بين نفخه اوّل و دوم است كه در بعضى از روايات ذكر شده است‌

رَفِيع‌ُ الدَّرَجات‌ِ ذُو العَرش‌ِ يُلقِي‌ الرُّوح‌َ مِن‌ أَمرِه‌ِ عَلي‌ مَن‌ يَشاءُ مِن‌ عِبادِه‌ِ لِيُنذِرَ يَوم‌َ التَّلاق‌ِ «15»

خدايي‌ ‌که‌ رفيع‌ ‌است‌ اعلي‌ درجات‌ صاحب‌ عرش‌ اعظم‌ ‌است‌ القاء ميشود روح‌ ‌از‌ امر ‌او‌ ‌بر‌ ‌هر‌ ‌که‌ بخواهد ‌از‌ بندگان‌ ‌خود‌ ‌براي‌ اينكه‌ انذار كند بندگان‌ ‌را‌ روزي‌ ‌که‌ تمام‌ ملاقات‌ ميكنند.

رَفِيع‌ُ الدَّرَجات‌ِ رفيع‌ بمعني‌ فاعلي‌ ‌يعني‌ رافع‌ الدّرجات‌ بعضي‌ گفتند

جلد 15 - صفحه 362

«رافع‌ درجات‌ الانبياء و الاولياء و المؤمنين‌» ‌در‌ بهشت‌ ‌که‌ ‌هر‌ كدام‌ باندازه معرفت‌ و تقوي‌ و اعمال‌ صالحه‌ درجات‌ ‌آنها‌ بالا ميرود بعضي‌ گفتند «رافع‌ السّماوات‌» ‌که‌ ‌هر‌ سمائي‌ فوق‌ سماء ديگر ‌است‌ ‌تا‌ كرسي‌ و عرش‌ بعضي‌ گفتند «عالي‌ الصفات‌» ‌است‌ ‌که‌ صفات‌ ‌او‌ علم‌، قدرت‌، حيات‌، ساير صفات‌ كماليه‌ و جماليه‌ ‌الي‌ ‌غير‌ النهايه‌ ‌است‌ و بنظر ميآيد ‌که‌ ‌در‌ همين‌ دنيا درجات‌ انبياء و ائمّه‌، و مؤمنين‌ ‌را‌ بالا ميبرد چنانچه‌ ميفرمايد تِلك‌َ الرُّسُل‌ُ فَضَّلنا بَعضَهُم‌ عَلي‌ بَعض‌ٍ، بقره‌ آيه 254 وجود مقدس‌ نبي‌ اكرم‌ افضل‌ ‌از‌ كل‌ّ انبياء ‌بعد‌ ائمه اطهار ‌بعد‌ انبياء اولوا العزم‌ ‌ثم‌ الّا مثل‌ فالامثل‌ سپس‌ علماء ‌اينکه‌ امّت‌ ‌که‌ فرمود

(علماء امّتي‌ كانبياء بني‌ اسرائيل‌

ثم‌ّ المؤمنين‌ بعضي‌ ‌بر‌ بعضي‌).

ذُو العَرش‌ِ ‌که‌ محيط بجميع‌ عوالم‌ ‌است‌ باحاطه قيوميه‌.

يُلقِي‌ الرُّوح‌َ بعضي‌ گفتند روح‌ الامين‌ جبرئيل‌ صاحب‌ وحي‌ الهيست‌ ‌بر‌ انبياء و چنانچه‌ ميفرمايد وَ إِنَّه‌ُ لَتَنزِيل‌ُ رَب‌ِّ العالَمِين‌َ نَزَل‌َ بِه‌ِ الرُّوح‌ُ الأَمِين‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ لِتَكُون‌َ مِن‌َ المُنذِرِين‌َ‌-‌ شعراء آيه 192 ‌الي‌ 194 بعضي‌ گفتند قرآن‌ و كتب‌ آسمانيست‌ ‌که‌ ‌بر‌ انبياء القاء ‌شده‌ بعضي‌ گفتند نبوت‌ ‌است‌ بهر ‌که‌ مشيّتش‌، تعلق‌ بگيرد بعضي‌ گفتند وحي‌ ‌است‌ و ‌در‌ خبر ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ (ع‌) مرويست‌ ‌در‌ ذيل‌ آيه يَوم‌َ يَقُوم‌ُ الرُّوح‌ُ وَ المَلائِكَةُ صَفًّا‌-‌ نبأ آيه 37‌-‌ اينكه‌ روح‌ مخلوقيست‌ اعظم‌ ‌از‌ ملائكه‌ و چندين‌ هزار سر دارد و ‌در‌ ‌هر‌ سري‌ چندين‌ هزار لسان‌ دارد، اقول‌: و ‌لو‌ اينكه‌ ‌در‌ قرآن‌ ‌از‌ ‌براي‌ روح‌ اطلاقاتي‌ دارد و همچنين‌ ‌در‌ اخبار ‌حتي‌ روح‌ انساني‌ و حيواني‌ و نباتي‌ و جمادي‌ لكن‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ آنچه‌ بنظر نزديكتر ميآيد و اللّه‌ العالم‌ اينكه‌ مقام‌ نبوّت‌ و رسالت‌ و ولاية و امامت‌، و وصايت‌ ‌است‌ و معني‌ القاء جعل‌ ‌است‌ و موافق‌ مفاد ‌آيه‌ شريفه‌ اللّه‌ُ أَعلَم‌ُ حَيث‌ُ يَجعَل‌ُ رِسالَتَه‌ُ‌-‌ انعام‌ آيه 124 ‌که‌ جعل‌ نبوت‌ و رسالت‌ و امامت‌ باختيار ناس‌ نيست‌ ‌خدا‌ ميداند كي‌ لياقت‌ ‌اينکه‌ نوع‌ مناصب‌ ‌را‌ دارد.

مِن‌ أَمرِه‌ِ امر الهي‌ همان‌ جعل‌ ‌است‌.

جلد 15 - صفحه 363

عَلي‌ مَن‌ يَشاءُ مِن‌ عِبادِه‌ِ ‌هر‌ ‌که‌ لياقت‌ داشته‌ ‌باشد‌.

لِيُنذِرَ يَوم‌َ التَّلاق‌ِ ‌که‌ جميع‌ ملائكه‌ و جن‌ّ و انس‌ حتّي‌ حيوانات‌ و وحوش‌ مجتمع‌ ميشوند و يكديگر ‌را‌ ملاقات‌ ميكنند.

]

(آیه 15)- این آیه خدا را با چند وصف مهم از اوصافش توصیف کرده، می‌گوید: «او درجات (بندگان صالح) را بالا می‌برد» (رَفِیعُ الدَّرَجاتِ).

او در علمش بلند مرتبه است، و در قدرتش نیز بلند مرتبه، تمام اوصاف کمال و جمالش آن قدر مرتفع و بالاست که همای بلند پرواز و دانش بشری هرگز به اوج آن نمی‌رسد.

سپس می‌افزاید: «او صاحب عرش است» (ذُو الْعَرْشِ).

سر تا سر عالم هستی تحت قدرت و حکومت اوست.

ج4، ص260

در سومین توصیف می‌گوید: «روح (مقدس) را به فرمانش بر هر کسی از بندگانش که بخواهد القاء می‌کند» (یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ).

این روح همان قرآن و مقام نبوت و وحی است که مایه حیات دلها و همانند روح در پیکر انسانی است.

جالب این که در آیات پیشین سخن از نزول باران و ارزاق جسمانی در میان بود و در اینجا سخن از نزول وحی و رزق روحانی است.

اکنون ببینیم هدف از القای «روح القدس» بر پیامبران چیست؟ و آنها این راه پر نشیب و فراز و طولانی و پر مشقت را برای چه هدفی تعقیب می‌کنند؟

در آخرین جمله آیه به این سؤال پاسخ داده شده، می‌گوید: «هدف این است «تا (مردم را) از روز ملاقات [روز رستاخیز] بیم دهد»! (لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ).

روزی که بندگان با پروردگارشان از طریق شهود باطنی ملاقات می‌کنند.

روزی که گذشتگان و آیندگان همه با هم تلاقی دارند.

روز ملاقات پیشوایان حق و باطل با پیروانشان.

روز لقای مستضعفین و مستکبرین و ملاقات ظالم و مظلوم.

روز دیدار انسانها و فرشتگان.

و بالأخره روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش و با دادگاه عدل خداوند.